De relatie tussen man en vrouw neemt in de Bijbel een belangrijke plaats in. Het begint al in Genesis 2 waar wij zien hoe Adam een vrouw gegeven wordt. Later in de Bijbel zien wij hoe de HEERE Zijn relatie met Israël omschrijft als die tussen man en vrouw. De Bijbel eindigt met de verschijning van het hemels Jeruzalem dat gereedgemaakt is als een bruid. Eén van de laatste uitspraken van de Bijbel is: "En de Geest en de bruid zeggen: Kom!"

Tussen deze gebeurtenissen door zien wij hoe Eva naar de slang luistert en Adam niet ingrijpt, wat tot de zondeval leidt. En hoe…

• Abraham zich de problemen op de hals haalt door er twee vrouwen op na te houden;
• Jakob met een vrouw opgezadeld wordt die hij niet wil;
• Mozes Zippora's bloedbruidegom wordt;
• Simson zijn kracht verliest door een vrouw;
• Ruth gelost wordt door Boaz;
• David ver over de schreef gaat inzake Bathseba;
• Achab zich laat inpakken door de goddeloze Izebel;
• Esthers huwelijk met Ahasveros de opmaat is tot redding van haar volk;
• Jozef de zwangere Maria niet verlaat;
• De Heere Jezus Zijn eerste teken doet op een bruiloft.

Kortom: de relatie tussen man en vrouw doet er toe in de Bijbel. Feitelijk zijn er zelfs drie Bijbelboeken waarin deze relatie helemaal centraal staat, namelijk Ruth, Esther en Hooglied. Wij zouden de profetie van Hosea ook nog mee kunnen rekenen. Laten wij wel zijn: zonder de relatie tussen man en vrouw had de mensheid niet bestaan en was de Heere Jezus ook niet geboren. Niet voor niets lezen wij ook dat God de mens naar Zijn gelijkenis gemaakt heeft, mannelijk en vrouwelijk. Om te begrijpen Wie God is, hoe Hij werkt en wie wij zijn, is het daarom van belang om iets te snappen van de relatie tussen man en vrouw en de diepere betekenis die hieraan gegeven is door God. Vanuit dit oogpunt is het dan ook dat wij in de komende edities van Amen stil willen staan bij het Bijbelboek Hooglied.

Wat is ons uitgangspunt?
Hooglied wordt samen met Openbaring gerekend tot de moeilijkst verklaarbare boeken van de Bijbel. Toch willen wij een poging doen om zicht te krijgen op de betekenis van dit Bijbelboek. Bij het duiden van de betekenis van Hooglied heb ik gebruik gemaakt van verschillende naslagwerken. Opmerkelijk is dat al deze werken tot een verschillende uitleg komen. Voor geen van deze uitleggingen is hard onderbouwd bewijs te vinden. Maar ook geen van deze uitleggingen doet af aan de uiteindelijk boodschap van Hooglied, die ons leert dat ware liefde tussen man en vrouw te vinden is in trouw aan elkaar en het weren van onzedelijkheid.

Uiteindelijk heb ik er voor gekozen om in grote lijnen de verklaring van G.J. Pauptit te volgen, omdat ik deze het meest logische vond. Hij heeft zich in zijn uitlegging weer laten leiden door Dr. E.W. Bullinger en J. van Andel (Salomo's Hooglied, 1909). Bullinger heeft zijn uitleg weer gebaseerd op de verklaring van Dr. Ginsburg. Van Andel heeft zich laten inspireren door hoogleraar Godet, die zich weer beroept op het werk van Ibn Ezra uit 1100. Kortom, velen hebben in het verleden hun best gedaan een passende verklaring te geven van Hooglied en hebben zich daarbij laten leiden door hetgeen anderen ontdekt hebben. Dit laat ons ook zien hoe wij dit Bijbelboek e.a. kunnen benaderen: Niet één iemand kan de waarheid ontdekken, maar met elkaar en geïnspireerd door hen die ons in het verleden zijn voorgegaan, mogen wij steeds meer van de veelvuldige wijsheid van God ontdekken.

Plaats van Hooglied in de Bijbel
Hooglied behoort tot de vijf zogenaamde Feestrollen (Megillot) en is te vinden in de Geschriften (Ketubim). Andere Bijbelboeken die tot de Feestrollen behoren, zijn: Ruth (gelezen tijdens het Wekenfeest), Prediker (gelezen tijdens het Loofhuttenfeest), Klaagliederen (gelezen bij de herdenking van de verwoesting van de tempel) en Esther (gelezen tijdens het Poerimfeest).

Hooglied wordt op de achtste dag van het Paasfeest gelezen, als de verlossing van Israël uit Egypte wordt herdacht. Daarbij wordt het boek gezien als een afspiegeling van Gods liefdesverklaring aan Israël en het verbond tussen Hem en Zijn volk. In dit opzicht is er een treffende parallel te vinden tussen Jeremia 2:2 en Hooglied 8:5. In Jeremia 2:2 horen wij de HEERE tegen Israël zeggen: "Ik denk aan u, aan de genegenheid van uw jeugd, aan de liefde van uw bruidsdagen, toen u achter Mij aan ging in de woestijn, in een land waarin niet wordt gezaaid". In Hooglied 8:5 lezen wij vervolgens: "Wie is zij die daar opkomt uit de woestijn, leunend op haar Liefste?" Wat wij uit het samenspel van deze twee teksten kunnen leren, is dat Israël pas werkelijk tot haar bestemming komt als zij in afhankelijkheid en in genegenheid de HEERE volgt en op Hem steunt. Of, zoals Petrus schrijft aan zijn volksgenoten: "Werp al uw zorgen op Hem, want Hij zorgt voor u" (1 Petr. 5:7).

Hooglied is dus een Feestboek/Bruiloftsboek, waarmee de verlossing van Israël uit Egypte gevierd wordt en waarin Israël geleerd wordt dat hun werkelijke heil en vreugde slechts in de HEERE gelegen is. Het is exact hetzelfde wat de Heere Jezus laat zien bij Zijn eerste openbare wonder dat Hij doet tijdens de bruiloft te Kana (Joh. 2). Hij verandert water in wijn. Door Christus wordt Gods Woord vervuld en komt Zijn geest over de gelovigen, waardoor zij toegang tot God hebben.

Hooglied wordt niet alleen gerekend tot de Feestrollen, maar wordt (zoals in de Septuaginta) ook wel in een serie van Wijsheidsboeken geplaatst die bestaat uit Job, Spreuken, Prediker en Hooglied. Men meent in deze serie boeken de weg te zien die de enkeling dient te gaan om van lijden tot volkomen blijdschap te komen. Het begint bij het lijden van Job en eindigt met het feest in Hooglied. Onderwijl wordt men op het rechte pad gehouden door de Spreuken en krijgt men zicht op de werkelijke wijsheid door het boek Prediker.

Tot slot van dit punt is het nog vermeldenswaardig dat Hooglied in zeker opzicht ook nog in een ander rijtje geplaatst kan worden, namelijk in die van Bijbelboeken waarin de naam van de HEERE ontbreekt. In Hooglied 8:6 lijkt de Naam wel voor te komen: "Want de liefde is sterker dan de dood, de hartstocht onstuitbaar als het graf. Haar vonken zijn vurige vonken, vlammen van de HEERE". Hier staat echter niet 'Jahweh', maar 'Jah', wat niet per definitie wijst op de HEERE. De nadruk lijkt in dit vers meer te liggen op het 'krachtige' dan op het 'Goddelijke' karakter van de liefde. Daarom is de keuze die in de Naardense Bijbel gemaakt wordt misschien wel de beste oplossing: "…een vlam van de Ene". Hoe het ook zij, ook al zou de naam van de HEERE in Hooglied ontbreken, wie goed leest en over het boek nadenkt, treft Hem toch in het verborgene aan. Net zoals dit in het boek Esther het geval is en ook net zoals God in onze huidige tijd in het verborgene werkzaam is.

Naam en status van Hooglied
De naam van Hooglied vinden wij terug in het eerste vers van het boek: "Het Hooglied, dat van Salomo is" (Hoogl. 1:1). De term 'Hooglied' is hier geen letterlijke vertaling van wat in het Hebreeuws staat. Het begrip 'Het Hooglied' is afkomstig van het Duits 'Das Hohelied'. Dit is de naam die Maarten Luther aan het Bijbelboek heeft gegeven. Hij heeft zich hierbij laten inspireren door het Duitse woord voor bruiloft, namelijk 'Hochzeit'. De Engelse benaming van het Bijbelboek is 'Song of Solomon'.
In het Hebreeuws wordt gesproken over 'sir hassirim', wat misschien nog wel het beste vertaald kan worden met 'Lied van de Liederen'. Dit is ook de titel die in de Naardense Bijbel is gebruikt. Het begrip 'sir hassirim' kan ook opgevat worden als het allemooiste/beste/belangrijkste lied, oftewel 'het hoogste lied'. Vanuit deze optiek blijft de naam Hooglied dan wel weer dicht bij de oorspronkelijke betekenis van de Hebreeuwse naam. Verder dient ten aanzien van het begrip 'lied' nog opgemerkt te worden dat wij dit niet per definitie als een gezongen lied hoeven op te vatten, maar dat het ook kan duiden op het reciteren van tekst.

Waar wij in onze westerse cultuur Hooglied vaak vermijden of er lacherig over doen, daar wordt het door de Joden hoog aangeschreven. Hooglied wordt gezien als het beste van alle boeken van Salomo. Zo stelde een rabbijn ooit dat de wereld de dag niet waard was waarop Hooglied aan Israël gegeven was. Verder werd jongemannen vroeger geadviseerd het boek niet vóór hun dertigste jaar te lezen. De vraag is natuurlijk of dit was omdat het boek zo moeilijk te verklaren is of vanwege de seksuele strekking. In ieder geval zijn er in de loop van de geschiedenis wel mensen geweest die de seksueel getinte passages uit Hooglied wilden verwijderen.

De schrijver
De schrijver aanwijzen lijkt gemakkelijk. Zo lezen wij in Hooglied 1:1: "Het Hooglied, dat van Salomo is". Niets is echter minder waar. De Naardense Bijbel heeft bijvoorbeeld: "Lied der liederen, voor Salomo". Ook dit is een goede vertaalmogelijkheid. Het beste is om hier te spreken over: ‘aangaande Salomo’. Dit kan inhouden dat Hooglied

• door Salomo geschreven is (hij is de auteur);
• voor Salomo is (gewijd aan hem);
• over Salomo gaat (hij is het onderwerp);
• Salomonisch is (het past in de wijsheidstraditie van Salomo).

De vraag is nu of wij Hooglied aan Salomo toe kunnen schrijven of niet. Er zijn zowel argumenten voor als tegen zijn auteurschap. Argumenten voor het auteurschap van Salomo zijn:

• De auteur van Hooglied blijkt veel kennis van internationale handel en spijzen te hebben (Hoogl. 4:13-14).
• Hij blijkt veel kennis van de natuur te hebben. Zo worden er 22 plantensoorten en 15 diersoorten genoemd (Hoogl. 1:12-14 en 4:1-2).
• Er zijn Egyptische invloeden merkbaar, wat overeenkomt met Salomo zijn hang naar Egypte (Hoogl. 1:9).
• Hooglied staat in het rijtje van Spreuken en Prediker, wat beide boeken zijn die aan Salomo toegeschreven worden.

Argumenten tegen het auteurschap van Salomo zijn:

• Salomo wordt soms negatief afgeschilderd (Hoogl. 8:11-12).
• Salomo speelt feitelijk een bijrol in Hooglied. Zo is de werkelijke geliefde van de vrouwelijke hoofdpersoon niet Salomo maar een herder (Hoogl. 1:7).
• Er wordt een exclusief huwelijk beschreven (Hoogl. 2:16 en 6:3). Dit is iets wat Salomo zeker in zijn latere leven niet had.

De conclusie is dat wij niet met zekerheid kunnen vaststellen of Salomo wel of niet de auteur van Hooglied is. Wel treffen wij hem in het boek aan, zij het niet altijd in positieve zin. Hooglied zou in dit opzicht een aanklacht tegen Salomo’s veelwijverij kunnen zijn, waarbij de monogame relatie tussen de mannelijke en vrouwelijke hoofdpersoon als positief voorbeeld dient. Omdat wij geen eenduidige conclusie kunnen trekken, zullen wij Hooglied beschouwen als ‘Lied van de liederen aangaande Salomo’. 

Tijd van schrijven
Om de tijd van het schrijven van Hooglied te kunnen bepalen, is het belangrijk af te gaan op de tijdbepalende elementen in het Bijbelboek. Op grond van de navolgende gegevens kunnen wij wel bijna zeker stellen dat Hooglied geschreven is tijdens het tweede deel van Salomo’s regeerperiode. In die tijd vergaarde hij een enorme harem en kondigt de HEERE hem aan dat zijn rijk uiteen zou vallen. In de Bijbel vinden wij deze periode in 1 Koningen 11 terug. De volgende argumenten onderbouwen deze tijdsbepaling:

• In Hooglied wordt uitgegaan van het bestaan en de aanwezigheid van Salomo.
• Hooglied is geschreven 'aangaande Salomo'. Deze adressering lijkt het meest op zijn plaats als Salomo ook nog daadwerkelijk in leven is.
• Salomo wordt als een 'womanizer' afgeschilderd (Hoogl. 1:9-11), iets wat in overeenstemming is met hoe hij tijdens het tweede deel van zijn regeerperiode was.
• De tekst van Hooglied veronderstelt een nog verenigd Israël (vgl. Hoogl. 1:14 met Hoogl. 4:8).
• De eerste contouren van de tweedeling van Israël lijken zich al aan te dienen, door de vermelding van de eerste hoofdsteden van het verdeelde Israël, namelijk Jeruzalem en Tirza (Hoogl. 6:4). Zij worden echter nog wel in één adem genoemd.

Verder is het zo dat liefdesliederen als Hooglied in die tijd geen onbekend fenomeen waren binnen de Oosterse cultuur. Uit Egypte zijn verschillende collecties liefdesliederen overgeleverd die gelijkenis tonen met Hooglied. Deze liefdesliederen waren overigens in de regel wel monologen. Dit in tegenstelling tot Hooglied, wat een samenspel van klanken laat horen en zich daarmee onderscheidt van de 'reguliere' liefdesliederen uit die tijd. Niet voor niets is Hooglied het Lied der Liederen. Maar dat heeft uiteindelijk toch vooral te maken met de diepere boodschap aangaande de relatie van de HEERE met Israël.

Toch is het in dit opzicht wel aardig om een voorbeeld te geven van een liefdeslied uit dezelfde tijd als Hooglied. Wij gebruiken hier een passage uit het Egyptische 'Spreuken van grote hartsvreugde':

De ene, geliefde, onvergelijkbaar,
mooier dan de hele wereld.
Kijk, ze is als de glanzende Nieuwjaarssterren
voor een mooi jaar.

De van deugd lichtende,
met een stralende huid,
met ogen die helder blikken,
met lippen die zoet spreken.
Zij heeft geen woord teveel.

Met hoge hals en stralende borst,
heeft zij echt lazuursteen op het haar.
Haar armen overtreffen het goud,
haar vingers zijn als lotuskelken.

Met zware lendenen en smalle heupen,
zij van wie de dijen om haar schoonheid strijden,
met een edele gang, wanneer ze op de aarde treedt,
zij rooft mijn hart met haar groet.

Zij geeft dat de halzen van alle mannen,
zich keren om naar haar te kijken.
Iedereen die zij groet, verheugt zich.
Hij voelt zich als de eerste van de jonge mannen.

Wanneer zij uit huis gaat, is het
alsof men naar haar, de ene, kijkt.

Wie een dergelijk liefdeslied leest, bemerkt dat er door de eeuwen heen nog niet veel veranderd is. De woorden en de omlijsting zijn veranderd; nog steeds wordt de liefde in de muziek veelvuldig bezongen. Wat dat aangaat bevat Hooglied dus thema's die universeel en tijdloos zijn en heeft het boek ook voor ons in deze tijd lessen te leren.

In het volgende artikel zullen wij met dit leren verder gaan als wij deze inleiding vervolgen en dan stil staan bij de boodschap van Hooglied. Voor nu willen wij afsluiten met één van de mooiste teksten uit Hooglied, uitgesproken door de vrouwelijke hoofdpersoon, gevolgd door een tekst met woorden van soortgelijke strekking en betrekking hebbend op ons als gelovigen in deze tijd.

"Leg mij als een zegel op uw hart, als een zegel op uw arm. Want de liefde is sterk als de dood, de hartstocht onstuitbaar als het graf. Haar vonken zijn vurige vonken, vlammen van de Ene. Vele wateren kunnen de liefde niet uitblussen en rivieren spoelen haar niet weg. Al gaf iemand al het bezit van zijn huis voor de liefde, men zou hem smadelijk verachten" (Hoogl. 8:6-7).

"Maar God (…) heeft ons door Zijn grote liefde, waarmee Hij ons liefgehad heeft, ook toen wij dood waren door de overtredingen, met Christus levend gemaakt – uit genade bent u gered…" (Efe. 2:4-5).